1918’de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını nasıl kazandı? TBMM, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan arasında imzalanan Kars Anlaşması Nedir?
Mehmet Emin Resulzade önderliğinde kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Devleti Türk cumhuriyetleri arasındaki ilk demokratik devlet olması nedeniyle diğer ülkelere nazaran ayrı bir öneme sahiptir. 28 Mayıs 1918 yılında Azerbaycan Milli Konseyi tarafından başkanlığa seçilen Mehmet Emin Resulzade tarafından Tiflis’te ilan edilmiştir. İlk demokratik Türk cumhuriyeti olması nedeniyle ayrı bir öneme sahip olan Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduğu dönemde Ermeni ve Bolşevik çeteleriyle çatışmaya devam ediyordu.
BAŞKENT TİFLİS Mİ? BAKÜ MÜ?
Bilindiği üzere Rus İmparatorluğu’nda 1917 yılında gerçekleşen Şubat Devrim ve Ekim Devrimlerinin ardından Kafkasya bölgesinde Türklerin aleyhinde olan birtakım siyasi gelişmeler olmuştur. Azerbaycan bugün ki başkenti olan Bakü’nün Bolşevik ve Ermeni çeteleri tarafından işgal edilmesi nedeniyle Azerbaycan Milli Konsey tarafından Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Geçici Azerbaycan Milli Konsey’in başkanlığına ise Mehmet Emin Resulzade seçilmiştir. Böylelikle Azerbaycan Cumhuriyeti resmen kurulmuştur.
Bu süreçte Türkiye ile yakın siyasi ilişkiler kuran Azerbaycan, bağımsızlığını devam ettirebilmesi ve asıl başkenti olan Bakü’yü işgalden kurtarabilmesi için Osmanlı Devleti’nin yardımına ihtiyacı vardır. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ni tanıyan ilk ülke Osmanlı Devleti olmasının yanı sıra 4 Haziran 1918 tarihinde de Azerbaycan – Türkiye Dostluk Anlaşması imzalamıştır.
KAFKAS İALMA ORDUSU AZERBAYCAN’DA
Osmanlı Devleti ve Azerbaycan arsında imzalanan anlaşmanın ardından Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam ordusu yola çıkarak Azerbaycan ordusuna yardıma gider. Nuri Paşa komutasındaki ordu yaşana bütün olumsuzluklara rağmen Kafkasya’da bulunma amaçlarını unutmayarak başta Gökçay, Salyan, Ağsu ve Kürdemir olmak üzere 18 Eylül 1918’de de Bolşevik, Ermeni ve İngiliz işgalindeki Bakü’yü kurtarır. Bakü zaferinin bedeli olarak da 1200 Türk şehit olmuştur.
Bu büyük zaferin ardından Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin başkenti Gence’den Bakü’ye taşınır. Irk, din, dil, mezhep ve cinsiyet farkı gözetmeksizin bütün halka eşit haklar veren Azerbaycan Devleti’nde ekonomiden sosyal ve siyasal hayata birçok reform yaptır. Ancak 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması’ndan dolayı Osmanlı birlikleri Bakü ve Azerbaycan’ı terk etmek zorunda kalır. Osmanlı birliklerinin ülkeden çıkması ile birlikte 28 Nisan 1920’de Ermeni ve Rus askerler Bakü’yü tekrar işgal eder.
AZERBAYCAN VE TÜRKİYE ARASINDA YAPILAN KARS ANLAŞMASI NEDİR?
Yeni kurulacak olan Türkiye Cumhuriyeti komşu devletleriyle yaptığı anlaşmalar hem bu devletleri birbirine yaklaştırmış hem de iyi ilişkilerin kurulması için yapılan anlaşmalardan biridir. Kars Anlaşması’nın yapılmasının bir diğer nedeni de Türkiye’nin doğu sınırını korumaktır. Kars Anlaşması; TBMM, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan arasında yapılmıştır. Barış anlaşması, Kars Konferansı görüşüldükten sonra 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanmıştır.
Kars Anlaşması’yla birlikte Kurtuluş Savaşı’nda açılan Doğu Cephesi kapanmış ve Türkiye’nin doğu sınırı çizilmiştir. Moskova Anlaşması’nda temelleri atılan Kars Anlaşması’na Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir’in katılımıyla gerçekleşmiştir. Sakarya Meydan Muharebesi’nin ardından Kurtuluş Savaşı kazanılacağına olan inanç artmış ve bu doğrultuda adımlar atılmaya başlanmıştı.
KARS ANLAŞMASININ MADDELERİ
Kars Anlaşması TBMM, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan arasında imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Kurtuluş Savaşı’nda Doğu Cephesi kapandı ve Türkiye’nin doğu sınırının belirlendi. Türkiye’nin doğu sınırı çizilirken TBMM’yi en çok uğraştıran Ermeni sorunu bu anlaşma ile ortadan kaldırıldı. 20 maddeden oluşan Kars Anlaşması’nın maddeleri ise şöyledir.
- Boğazlarda Ticaret yapılması İstanbul'un güvenliğine bağlı olacaktır.
- Nahçivan bölgesi özerklik verilecektir.
- Batum toprakları Gürcistan'a verilecektir.
- Anlaşmada herhangi bir devletin maddeleri tanınmaması halinde diğer devletler de tanımayacaktır.
- Anlaşmaya dahil olan Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ülkeleri azınlık haklarını koruyarak ülkesinde bulunan insanlara iyi davranacak,
-Kars Anlaşmasını imzalayan devletler, imza tarihinden itibaren 3 ay içerisinde konsolosluk sözleşmelerini imzalayacaktır.
- 2 ay içerisinde bütün taraflar askeri ve sivil mahkumları göndermeyi kabul edecektir.
- Kafkas cephesinde savaş sırasında işlenen savaş suçları da dahil tüm suçlar için tam bir af ilan etmeyi Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ülkeleri kabul edecektir.
- Ülkeler arasında dostluk ve ticari ilişkileri daha iyi duruma getirmek için Tiflis'te bir konferans
toplanacak. Bu maddeler devletlerin açık ve net bir şekilde eşitlik ilkesine dayanarak birbirlerinin
tanıdığı haklar görülmektedir.
KARS ANLAŞMASININ ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ
Türkiye’nin doğu sınırının belirlenmesi açısından Kars Anlaşması oldukça önemlidir. Türkiye’nin doğu sınırında Birinci Dünya Savaşı’ndan önce başlayan çatışmalar savaşın başlaması ile şiddetini arttırarak devam ettirmiştir. Kars Anlaşması ile birlikte Ermeni çetelerin ve Rus birliklerinin zulmü sona ermiştir. Bölgedeki devletler doğu sorunun çözülmesi için büyük bir özveriyle çalıştı. Sonuçta bölge güvenliği sağlanmış oldu.
Doğu bölgesindeki devletler kargaşadan uzak kalarak daha rahat hareket eme imkanı buldu. Ermenilerin çıkaracağı sorunlara karşı oldukça önemli olan Kars Anlaşması aynı zamanda Azerbaycan ile yapılan en önemli anlaşmadır. Ermenilere karşı Azerbaycan Türk kuvvetleri sınırlarını korumuştur. Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan Kars Anlaşmasının maddelerine birebir uygularken Ermenistan, ise maddelerde değişiklik yaptı ve bazı maddeleri uygulamadı. Erivan ise anlaşmayı uygulamadı.
Anlaşmanın Türkiye tarafından en olumsuz tarafı ise Misak-ı Milli sınırları içerisinde yer alan Batum’un Gürcistan’a bırakılmış olmasıdır. Sovyet Rusya’nın dağılmasından sonra bağımsızlığını elde eden ve bölgenin sorunlu ve saldırgan devleti olmuştur. Ermenistan devleti 13 kim 1921 yılında imzalanan Kars Anlaşmasını tanımayarak Sevr Anlaşmasını tanımıştır. Bölgedeki sorunların ana sebebi olarak gösterilen Ermenistan Azerbaycan Devleti sınırları içerisinde olan Dağlık Karabağ bölgesini işgal etti. Ermenistan’ın bu işgali Sevr Anlaşmasını tanımasından kaynaklanmaktadır.
